ข่าเป็นพืชรากที่เติบโตใต้พื้นดินเช่นเดียวกับขิง รากของมันเป็นหนึ่งในเครื่องเทศที่ได้รับความนิยมในครัวเรือนซึ่งมีอยู่ในอาหารเอเชียตะวันออกและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

มันเป็นสมุนไพรยืนต้นที่มีลำต้นคล้ายนิ้ว อยู่ในวงศ์ Zingiberaceae ในสกุล Zingiber

ข่าใหญ่ นั้นมีต้นกำเนิดมาจากป่าเขตร้อนของชาวอินโดนีเซีย มันเป็นพืชโตสูงประมาณ 1 ถึง 2 เมตรมีลำต้นยาวและใบสีเขียวยาวรูปหอก และมีสีซีดอยู่ข้างใต้ ดอกมีสีขาวอมเหลืองสวยงามปรากฏในต้นที่โตแล้ว

ข่ามีสองประเภทหลักๆคือ

• ข่าใหญ่ เช่น ข่า เป็นพืชที่เติบโตใต้พื้นดิน ชอบดินอินทรีย์ที่มีการระบายน้ำดี รากมีลักษณะยื่นออกมาเหมือนนิ้วโดยมีวงแหวนสีน้ำตาลอยู่บนพื้นผิว ตรงกันข้ามกับขิงที่มีผิวบางและซีดกว่า
• ข่าเล็ก (A. officinarum) มีถิ่นกำเนิดทางตอนใต้ของจีน มีขนาดค่อนข้างเล็กมีพื้นผิวสีน้ำตาลสนิมและภายในเป็นเส้นใย เป็นที่นิยมมากในเมืองไทย รสชาติของมันค่อนข้างเป็นเอกลักษณ์ชัดเจน ฉุน และมีกลิ่นหอม

กลิ่นและรสชาติ

ข่าใหญ่นั้นมีรสฉุนเฉียบซึ่งมาจากน้ำมันหอมระเหยที่เป็นสารที่มีอยู่มากในข่า ข่าเล็กจะหอมกว่าด้วยรสเผ็ดร้อนแบบพริกไทย รากมักใช้สด แต่ก็ยังใช้แห้งและเป็นผงได้

ประโยชน์ของข่า

1. ข่าเป็นสมุนไพรที่ให้แคลอรีต่ำซึ่งใช้ในยาแผนโบราณมาตั้งแต่สมัยโบราณเพื่อรักษาอาการอาหารไม่ย่อย หวัด การติดเชื้อรา (โรคผิวหนังจากเชื้อรา)
2. รากข่าประกอบด้วยสารฟลาโวนหลายชนิด เช่น กาลันจิน ซึ่งทำให้รากนี้มีกลิ่นที่ค่อนข้างรุนแรง สารเคมีอื่นๆ ที่พบ ได้แก่ Alpinin, Kampferide และ 3-Dioxy-4-methoxy flavone สารประกอบเหล่านี้มีส่วนช่วยในการต้านจุลชีพ ต้านการอักเสบ ต้านเชื้อรา ต้านเนื้องอก และมีคุณสมบัติในการปกป้องทางเดินอาหาร
3. ในข่ามีน้ำมันหอมระเหย เช่น Cineole, Methyl cinnamate, Myrecene และ Methyl eugneol ในปริมาณมากพอสมควร
4. ประกอบด้วยสารอาหารและวิตามินที่จำเป็นมากมาย เช่น ไพริดอกซิน  ไรโบฟลาวิน  วิตามินซี กรดแพนโทธีนิก ที่จำเป็นต่อร่างกาย
5. ในรากยังประกอบด้วยแร่ธาตุในปริมาณที่พอดี เช่น เหล็ก โพแทสเซียม แมงกานีส ทองแดง ซีลีเนียม และแมกนีเซียม องค์ประกอบเหล่านี้ร่วมกันทำงานเพื่อให้ผิวหนังและเส้นผมแข็งแรง

Medicinal Uses การนำมาใช้

• ในยาอายุรเวท มีการสกัดข่าใช้เพื่อบรรเทาอาการไข้หวัด อาการกรดในกระเพาะอาหาร อาการไอ และอาการเจ็บคอ
• มีการใช้ข่าที่แช่น้ำค้างคืนมาทาทับบริเวณที่มีเชื้อราเดอร์มาโทไฟต์
• สารสกัดจากข่าจะใช้รักษาอาการความอ่อนแอของเส้นประสาท และโรคประสาทเนื่องจากช่วยกระตุ้นและเสริมสร้างระบบประสาท
• ใช้เพื่อทำความสะอาดปาก (กลิ่นปาก) และกระตุ้นความอยากอาหารและลดอาการปวดแผล
• การบริโภคชาข่าเป็นประจำจะช่วยเพิ่มสุขภาพของหัวใจ การเต้นของหัวใจ และการส่งเลือดไปยังอวัยวะสำคัญ
• ข่าเป็นพืชธาตุร้อน สามารถช่วยลดเสมหะ (Kapha) และลดอาการหอบหืดได้ในช่วงฤดูหนาว
• รากข่ายังถูกใช้โดยอ้างว่าเป็นยาโป๊ในยาแผนโบราณของอาหรับ อย่างไรก็ตาม ไม่มีการศึกษาทางวิทยาศาสตร์ใดที่รับรองการรักษาความผิดปกติทางเพศ

การเลือกและการจัดเก็บ

เช่นเดียวกับขิง ข่าสามารถปลูกได้ในสวนหลังบ้าน เพื่อให้สามารถเก็บรากที่สดไว้ใช้ได้ทันที ข่าสดมีจำหน่ายทั่วไปตลอดทั้ง อาจมีรากข่าสดในร้านค้าเฉพาะที่จำหน่ายเครื่องเทศและสมุนไพรเอเชีย 

ซื้อรากที่สด สีเหลืองอ่อน ดูมีสุขภาพดีขนาดประมาณนิ้วโป้ง รากสดส่งกลิ่นหอมราวกับขิงเมื่อจับใกล้รูจมูก

รากสดควรแน่น ฉ่ำ และมีเปลือกสีเหลืองอ่อน หลีกเลี่ยงรากที่แตก ชื้น มีพื้นผิวเป็นเมือก มีแมลงสัตว์กัดต่อย นอกจากนี้ ให้หลีกเลี่ยงรากที่มีขนาดใหญ่ โตเต็มที่ เป็นเส้น ๆ ที่เป็นเนื้อไม้และเหี่ยวเฉา เนื่องจากพวกมันมักจะมีความฉ่ำน้อยกว่าและหมดสภาพไปแล้ว

ข่าสดสามารถเก็บได้นานถึง 2 สัปดาห์หากเก็บไว้ในที่แห้งและเย็น สามารถเก็บไว้ในตู้เย็นได้ แต่ต้องห่อด้วยกระดาษรองอบเพื่อให้ชื้นอยู่ตลอด

การเตรียมใช้ประกอบอาหาร

ล้างรากในน้ำเย็นและเช็ดให้แห้งด้วยผ้านุ่ม ลอกผิวออกโดยใช้เครื่องที่ปอก ปอกเปลือกภายนอกออก ข่าค่อนข้างแข็งกว่าขิง ดังนั้นจึงมักจะหั่นเป็นชิ้นบาง ๆ (หั่นเป็นแว่น) หรือหั่นเป็นไม้ขีดสำหรับทำอาหาร เพราะมันแข็งกว่าขิง จึงควรปรุงให้นานกว่าขิงบ้าง

ข่าเป็นสารปรุงแต่งรสที่จำเป็นในการปรุงอาหารกวางตุ้งและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในอาหารทะเลและเนื้อสัตว์ มักจะโขลกด้วยหอมแดง ตะไคร้ กระเทียม และพริกเพื่อทำน้ำพริกรสเผ็ดสำหรับจิ้ม หรือทำเป็นซอส/แกง

• ข่าใช้แทนขิงในอาหารพื้นเมืองมากมายในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้และกวางตุ้ง
• ในประเทศไทย จะหั่นข่าเป็นชิ้นลงในแกงต้มข่าไก่ เป็นต้มข่าไก่ใส่ตะไคร้และใบมะกรูด
• ที่เวียดนามจะใส่ข่าลงในซอสถั่วลิสงที่ใช้ในการหมักเนื้อสัตว์ หรือทำสลัดผัก
• รากข่าเรียกอีกอย่างว่ารากลาวในอินโดนีเซีย เป็นเครื่องเทศสูตรเทมเป้ที่ใช้ทำอาหารทั้ง มังสวิรัติ ไก่ และอาหารทะเล
• ชาข่าเป็นเครื่องดื่มที่รับประมานกันอย่างแพร่หลายในหลายประเทศแถบเอเชีย

เรื่องความปลอดภัย

ข่า มีคุณสมบัติเป็นธาตุร้อนและใช้เพื่อปัดเป่าอาการหยิน (เย็น) การใช้งานในการตั้งครรภ์จึงถูกจำกัด น้ำมันหอมระเหยจากรากข่ามักทำให้เกิดโรคผิวหนังในคนที่บอบบาง